लिंग व त्याचे प्रकार
मराठी भाषेत लिंगाचे तीन प्रकार पडतात.
1. पुल्लिंगी 2. स्त्रीलिंगी 3. नपुसकलिंगी
- पुल्लिंगी : मुलगा, शिक्षक, घोडा, चिमणा, सूर्य, चंद्र, सागर, दगड, कागद, पंखा इ.
- स्त्रीलिंगी : मुलगी, शिक्षिका, घोडी, चिमणी, खुर्ची, शाळा, नदी, वही, खिडकी, इमारत, पाटी इ.
- नपुंसकलिंगी : पुस्तक, घर, वासरू, पाखरू, लेकरू, झाड, शहर, घड्याळ, वाहन इ.
लिंग भेदामुळे नामांच्या रूपात होणारे बदल
नियम : 1
‘अ’ कारान्त पुल्लिंगी प्राणीवाचक नामांचे स्त्रीलिंगी रूप ‘ई’ कारान्त होते व त्याचे नपुसकलिंगी ‘ए’ कारान्त होते.
- मुलगा – मुलगी – मूलगे
- पोरगा – पोरगी – पोरगे
- कुत्रा – कुत्री – कुत्रे
नियम : 2
काही प्राणीवाचक पुल्लिंग नामांना ईन प्रत्यय लागून त्यांचे स्त्रीलिंगी रूप होतात.
- सुतार – सुतरीन
- माळी – माळीन
- तेली – तेलीन
- वाघ – वाघीन
नियम : 3
काही प्राणीवाचक ‘अ’ कारान्त, पुल्लिंगी नामांची स्त्रीलिंगी रुपे ‘ई’ कारान्त होतात.
- हंस – हंसी
- वानर – वानरी
- बेडूक – बेडकी
- तरुण – तरुणी
नियम : 4
काही आ कारान्त पुल्लिंगी पदार्थ वाचक नामांना ई प्रत्यय लावून त्यांची स्त्रीलिंगी रूप बनतात.
- लोटा – लोटी
- खडा – खाडी
- दांडा – दांडी
- आरसा – आरशी
- भाकरा – भाकरी
नियम : 5
संस्कृतातून मराठी आलेल्या नामांची स्त्रीलिंगी रूप ई प्रत्यय लागून होतात.
- युवा – युवती
- श्रीमान – श्रीमती
- ग्रंथकर्ता – ग्रंथकर्ती
नियम : 6
काही नामांची स्त्रीलिंगी रुपे स्वतंत्ररित्या होतात.
- वर – वधू
- पिता – माता
- राजा – रानी
- पती – पत्नी
- दीर – जाऊ
- सासरा – सासू
- बोकड – शेळी
- मोर – लांडोर
नियम : 7
मराठीतील काही शब्द निरनिराळ्या लिंगात आढळतात.
- वेळ – वेळ
- बाग – बाग
- वीणा – वीणा
- मजा – मजा
- टेकर – टेकर
- तंबाखू – तंबाखू
नियम : 8
परभाषेतून आलेले शब्दांचे लिंग त्याच अर्थाच्या शब्दांच्या लिंगावरून ठरवितात.
- बुट(जोडा) – पुल्लिंगी
- क्लास(वर्ग) – पुल्लिंगी
- पेन्सिल (लेखनी) – स्त्रीलिंगी
- कंपनी(मंडळी) – स्त्रीलिंगी
- बूक(पुस्तक) – नपुसकलिंगी
नियम : 9
सामासिक शब्दांचे लिंग हे शेवटच्या लिंगाप्रमाणे असते.
- साखरभात – पुल्लिंगी
- मिठभाकरी – स्त्रीलिंगी
- भाजीपाला – पुल्लिंगी
- भावूबहीन – स्त्रीलिंगी
- देवघर – नपुसकलिंगी
नियम : 10
काही नामे पुल्लिंगी व स्त्रीलिंगी असूनही उल्लेख पुल्लिंगीच करतात.
- गरुड
- मासा
- सुरवड
- साप
- होळ
- उंदीर
नियम : 11
काही नामे पुल्लिंगी व स्त्रीलिंगी असूनही त्यांचा उल्लेख केवळ स्त्रीलिंगी करतात.
- घुस
- पिसू
- माशी
- ऊ
- सुसर
- खार
- घार
- पाल